GEOGRAFIJA BOSNE I HERCEGOVINE: Trnovo (FBiH)

Autor: Boris Avdić

U Bosni i Hercegovini postoji mnogo slučajeva u kojima je jedinstvena prijeratna opština entitetskom linijom 1995. godine podijeljena na dva dijela. U nekim primjerima su obje novonastale opštine/općine čak sačuvale isto ime, a Trnovo je jedan od takvih. Trnovo u Federaciji Bosne i Hercegovine administrativno pripada Kantonu Sarajevo, ali predstavlja potpuni geografski kontrast ostalim njegovim općinama.

Trnovo (FBiH) je najjužnija i prostorno najveća općina Kantona Sarajevo. Zahvata površinu od 338 km². Ova općina je nastala od većeg dijela prijeratne Opštine Trnovo, koji je pripao Federaciji Bosne i Hercegovine. Dijelovi koji su pripali Republici Srpskoj čine Opštinu Trnovo (RS). Usprkos naslijeđu zaoštrenih odnosa iz proteklog rata, ove dvije općine/opštine su iz funkcionalnih razloga upućene jedna na drugu. Ostale općine/opštine sa kojima Trnovo (FBiH) graniči su odvojene visokim planinama. Općinska teritorija ima izdužen pravac istok – zapad, s tim da je zapadni dio znatno širi od istočnog, koji ima koridorski karakter. Trnovo je smješteno na krajnjem jugu Planinsko-kotlinske makroregije, na području gdje ista prelazi u Makroregiju visokog krša. Zahvaljujući blizini Sarajeva, ono ima relativno povoljan geografski položaj, ali zbog pasivnosti jugoistočne Bosne, geoprometni položaj ima opadajući značaj. Saobraćajna okosnica ovog područja je magistralna cesta M-18, koja povezuje Sarajevo sa Fočom.

Općina Trnovo (FBiH)

Prirodne odlike

Gotovo 80% trnovske teritorije se nalazi u pojasu iznad 1000 metara nadmorske visine, tako da je riječ o općini koja spada u red hipsometrijski najviših u Bosni i Hercegovini. Centralni dio Općine presijeca dolina Željeznice, čije se dno nalazi na oko 800 metara nadmorske visine, te tako predstavlja značajno niži dio terena u odnosu na okolne planine. Zapadnim dijelom Općine dominira plato Bjelašnice, sa kojeg se izdižu njeni najviši vrhovi: Bjelašnica (2067 metara), Vlahinja, Krvavac i dr. Masiv Bjelašnice je većim dijelom izgrađen od trijaskih krečnjaka, koji su na prostoru planinskih uvala, kao što je Babin do, pokriveni pleistocenim glacijalnim sedimentima. Na krajnjem jugu se nalaze planine Treskavica i Visočica, čiju geološku građu karakteriše veliko prisustvo jursko-krednog fliša. Na Treskavici se nalazi i najviši vrh Općine Trnovo (FBiH), ali i čitavog Kantona Sarajevo – Mala Ćaba (Đokin Toranj) sa 2086 metara. Bjelašnicu i Treskavicu povezuje planina Hojta, sa čije se istočne strane prostire relativno prostorani i zatalasani plato, ograničen dolinom Željeznice na istoku i Prečkim poljem na sjeveru. Istočni dio Općine je prostorno manji. Njime dominiraju jugozapadni obronci Jahorine. Ovdje u geološkom smislu egzistira paleozojska osnova, preko koje ponegdje leže verfenski krečnjaci.

Klima ovog prostora se opisuje kao pretplaninska u dolini Željeznice, odnosno planinska u ostatku Općine. Prema Köppenovoj klasifikaciji su izraženi klimatski varijateti Cfb, Cfc, Dfc, ali i ET na najvišim vrhovima Bjelašnice i Treskavice. Jedna od najopremljenijih meteoroloških stanica u Bosni i Hercegovini je opservatorija na vrhu Bjelašnice. Na njoj se u toku šest mjeseci bilježi negativna prosječna temperatura (u januaru -6 °C). Najniža ikada izmjerena temperatura na Bjelašnici je iznosila -41 °C. Prosječne ljetne temperature ne prelaze 10 °C, a najviša ikada izmjerena iznosi 24 °C. Količina padavina je relativno visoka, i na godišnjem nivou iznosi oko 1300 milimetara, s tim da se najveće vrijednosti ostvaruju u jesen. Zima se odlikuje prilično oštrim klimatskim uslovima, te velikom količinom snijega. U centralnom dijelu Općine su izraženi sjeverni i južni smjerovi puhanja vjetra, predisponirani dolinom Željeznice. U višim predjelima ruža vjetrova dobiva ujednačeniji oblik.

Vododjelnica crnomorskog i jadranskog sliva prolazi upravo područjem ove općine. Znatno veći dio općinske teritorije pripada crnomorskom, odnosno slivu rijeke Bosne. On odvodnjava preko Željeznice, koja predstavlja hidrografsku okosnicu trnovskog kraja. Ona teče relativno uskom dolinom od juga prema sjeveru. Izvire kod mjesta Godinja zapadno od Trnova, te je jedna od najvažnijih pritoka Bosne. Kako posjeduje određeni hidroenergetski potencijal, na njoj je u periodu SFRJ izgrađena manja HE Bogatići. Njene najvažnije lijeve pritoke su Bijela rijeka i Krsinja, a sa desne strane joj pritiče Crna rijeka. Svi tokovi ovog područja imaju nivalno-pluvijalni režim. Najveći dio platoa Bjelašnice je bezvodan, obzirom na fenomenologiju krške hidrografije. Tu ipak možemo pronaći neke manje tokove, kao što je Studeni potok, poznat po svojoj ambijentalnoj atraktivnosti. Između Bjelašnice, Treskavice i Visočice nastaje rijeka Rakitnica, pritoka Neretve poznata po svom živopisnom kanjonu. Njeno neposredno okruženje predstavlja dio jadranskog sliva. Na Treskavici egzistiraju i četiri glacijalna jezera: Veliko, Crno, Bijelo i Platno.

U istočnom dijelu Općine dominiraju kisela zemljišta kao što je distrični kambisol, dok se idući prema zapadu povećava udio krečnjačkih zemljišta. Posebno je izraženo rasprostranjenje kalkokambisola i kalkomelanosola. U dolini Rakitnice se u većoj mjeri rasprostiru rendzine, dok je na strmim padinama gotovo svih planina, a ponajviše Bjelašnice, evidentno prisustvo litosola, a ponegdje i golog krša. Plodno poljoprivredno zemljište je na području Općine prilično fragmentirano i u zbirnom pogledu malo zastupljeno. Sa druge strane, veliki dijelovi terena su obrasli gustom šumskom vegetacijom (preko 60% teritorije). Visoki predjeli terena su predstavljeni planinskim goletima bez vegetacije. Vegetacija se najviše prostire u pojasu između 1000 i 1600 metara. Uglavnom je riječ o bukovim i jelovim šumama, sa mjestimičnim primjerima pojasne inverzije. U višim područjima je moguće pronaći i veću zastupljenost klekovine bora. Područje Bjelašnice ima veliku biološko-ekološku vrijednost.

Treskavica
(foto: Boris Avdić)

Društvene odlike

Trnovo se kao izrazito planinski kraj ne spominje često u historijskim zapisima, budući da ovdje nikada nisu egzistirala velika naselja. O naseljenosti ovog područja u srednjem vijeku svjedoči tek veći broj stećaka. Nekropola stećaka kod Umoljana je uvrštena na listu svjetske baštine (UNESCO), a među slične lokalitete u ovom kraju spadaju još i Šabići, Delijaš, Prečko polje itd. Od srednjeg vijeka pa do danas, ovo je ostao gotovo u potpunosti ruralni kraj, administrativno vezan za Sarajevo. Nakon rasformiranja srezova 50-tih godina prošlog stoljeća, Trnovo postaje zasebna opština, i to jedna od ukupno njih deset koje su činile Sarajevo u širem smislu. Najburniji dio trnovske historije je bio posljednji rat. Tada je ovo područje dobilo veliki strateški značaj. Tokom maja i juna 1992. godine kontrolu nad opštinom je ostvarila Armija RBIH. Pritom su počinjeni određeni zločini nad srpskim stanovništvom (posebno u selima Ledići i Presjenica). Kasnijom ofanzivom iz 1993. godine, Vojska RS je zauzela oko tri četvrtine opštinske teritorije, uključujući i sami vrh Bjelašnice, time dodatno stegnuvši obruč oko Sarajeva. Ipak, pod pritiskom međunarodne zajednice, njene snage su se povukle sa Bjelašnice i Igmana, a ove planine su postale UN-ova formalno neutralna zona. Nova veća pomjeranja linija fronta su zabilježna 1994. i 1995. godine na Bjelašnici i Treskavici, prilikom neuspješnog pokušaja deblokade Sarajeva od strane Armije RBiH. Dejtonskim sporazumom je ipak veći dio Opštine Trnovo pripao Federaciji Bosne i Hercegovine, uključujući koridor preko Grepka prema Bosansko-podrinjskom kantonu. Na taj način je došlo do međuentitetske podjele ove prijeratne opštine.

Trnovo je i prije posljednjeg rata važilo za rijetko naseljenu i demografski pasivnu opštinu. Trendovi smanjenja populacije su naročito bili izraženi u toku 1970-tih i 80-tih godina, kada se lokalno ruralno stanovništvo sve više iseljavalo prema obližnjem Sarajevu, koje je tada doživljavalo urbanu ekspanziju. Nakon destruktivnih događaja iz posljednjeg rata, demografska slika je postala još nepovoljnija. Trnovo (FBiH) je danas jedna od najslabije i najrjeđe naseljenih općina u Federaciji Bosne i Hercegovine. Prema posljednjem popisu stanovništva broji oko 1500 stanovnika, što joj daje gustinu od svega 4 stanovnika/km². Zanimljivo je da je centralni dolinski dio Općine prilično rijetko naseljen, a da je većina stanovnika skoncentrisana na zapadu, u podnožju Bjelašnice i Treskavice. Općina ima veliki udio starog stanovništva, pa je prosječna životna dob čak 49 godina. Zbog nedostatka mladog i reproduktivno sposobnog stanovništva, stopa prirodnog priraštaja ima rekordno niske vrijednosti (-20‰ u 2015. godini). Trnovo spada i među općine sa najviše nepismenog stanovništva u Bosni i Hercegovini (19%). U etničkoj strukturi dominiraju Bošnjaci, sa preko 90% udjela u ukupnoj populaciji.

Ovoj općini je Dejtonskim sporazumom pripalo približno 5% urbane zone Trnova, odnosno krajnji sjever ovog gradića. U njemu su smještene zgrade Općine i doma zdravlja. Međutim, oko 95% stanovništva Općine živi u ruralnim naseljima. Ona su podijeljena u četiri mjesne zajednice. Pored MZ Trnovo čije je sjedište u urbanoj zoni, ostale tri mjesne zajednice su Šabići, Dejčići i Delijaš. Najnaseljenija je MZ Dejčići, u kojoj se pored istoimenog sela nalaze još i Dujmovići kao veće naselje. Ova dva sela su jedina u cijeloj Općini Trnovo sa više od 100 stanovnika. U Dejčićima se nalazi i jedina još uvijek aktivna osnovna škola na području Općine. Veoma je zabrinjavajući proces depopulacije velikog broja sela ovog kraja, od kojih neka više nemaju niti jednog stanovnika. Posebno se to odnosi na općinski istok, odnosno MZ Delijaš. Ipak, treba napomenuti da je pored ovog sela lociran azilantski centar, koji je postao naročito aktivan uslijed tekuće migrantske krize.

Ekonomija ove općine je u potpunosti oslonjena na poljoprivredu i turizam. Poljoprivredna proizvodnja je posebno usmjerena na proizvodnju zdrave hrane, za šta postoje idealni uslovi, obzirom na vrlo nizak stepen degradacije prirodne okoline. Turistička ponuda se može podijeliti u dva segmenta. Masovni turizam se veže uz lokalitet Babinog dola, gdje se nalazi glavno skijalište na Bjelašnici, kao i dva veća hotela – Maršal i Bjelašnica. To je ujedno i lokalitet sa olimpijskom historijom. Dio skijaških takmičenja na ovogodišnjem Evropskom omladinskom olimpijskom festivalu (EYOF) je također održan ovdje. U posljednjim godinama je veoma izražen i razvoj ruralnog i eko turizma, kao alternativnih vidova turističke ponude. On je lokacijski vezan za planinska sela, kao što su npr. Umoljani. U novije vrijeme je planirana realizacija velike kuvajtske investicije u izgradnju turističkog grada Buroj Ozone na lokalitetu Prečkog polja.

Grad Trnovo – entitetska podjela
(autor: Boris Avdić)